Gdy zabytek wpisany do rejestru zabytków uległ zniszczeniu, co powoduje, że utracił swą wartość historyczną, artystyczną lub naukową można wszcząć procedurę skreślenia obiektu z rejestru zabytków. Przesłanką do skreślenia z rejestru zgodnie z art. 13 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami mogą być nowe ustalenia naukowe, które dowiodą, że obiekt nie ma takich wartości, które były podstawą do wydania decyzji o wpisie. W takim przypadku obligatoryjnie skreślane jest z rejestru otoczenie obiektu, które było częścią wpisu. Dodatkowo skreśleniu z rejestru podlegają zabytki, które zostały wpisane na Listę Skarbów Dziedzictwa lub do inwentarza muzealnego albo weszły w skład narodowego zasobu bibliotecznego.
Decyzję o skreśleniu zabytku z rejestru zabytków wydaje minister właściwy do spraw kultury i dziedzictwa narodowego na wniosek właściciela zabytku lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. Minister może też wszcząć z urzędu postępowanie w sprawie skreślenia z rejestru.
Minister prowadząc postępowanie o skreślenie z rejestru zabytków posiłkuje się często opiniami specjalistycznymi. Opinie takie dla resortu przygotowuje w znaczącej większości przypadków Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Rzeczywistość dotycząca skreśleń z rejestru jest niejednoznaczna. Decyzje o wpisie do rejestru z lat 60-ych XX wieku w większości nie posiadają uzasadnienia. W związku z tym nie wiadomo, co było podstawą do objęcia ochroną prawną obiektu. Często przesłanką za wpisem było datowanie, czyli wiek obiektu.
W początkowej fazie postępowania administracyjnego minister najczęściej zleca przygotowanie opinii terenowemu oddziałowi Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Gdy ten dowodzi, że obiekt był wielokrotnie przebudowywany, utracił dekorację architektoniczną, zmieniono układy pomieszczeń oraz otworów okiennych, budynek został poddany termomodernizacji, a minister mimo wszystko ma wątpliwości, zleca przygotowanie powtórnej opinii przez specjalistów z ośrodka głównego NID. Jeśli ta jest odmienna minister najczęściej odmawia skreślenia z rejestru. Podstawą takiej decyzji jest np. istnienie materiałów archiwalnych, które pozwalają na odtworzenie pierwotnego wyglądu obiektu. Często w uzasadnieniach odmowy skreśleń minister powołuje się na art. 5 ww. ustawy, który mówi, że opieka nad zabytkiem stanowi ustawowy obowiązek właściciela i polega w szczególności na zapewnieniu warunków prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku (na podstawie pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków), zabezpieczenia i utrzymania zabytku w jak najlepszym stanie oraz korzystania z niego w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości. Stosownie do art. 6 ust. 1 pkt 1 lit. c ww. ustawy, dzieła architektury i budownictwa podlegają ochronie i opiece bez względu na swój stan zachowania. Oznacza to, że zły stan techniczny obiektu budowlanego, czy też konieczność podjęcia przy nim robót budowlanych lub prac konserwatorskich, nie oznacza automatycznie, że utracił on status zabytku.
Od decyzji ministra można odwołać się do Sądu Administracyjnego. Niestety w miażdżącej przewadze sądy oddalają skargi właścicieli obiektów. Dla sądu, który nie posiada wiedzy specjalistycznej, wiążące są argumenty zawarte w decyzji odmownej. Bywają jednak nieliczne przypadki, gdy sąd podziela argumenty właściciela.
Przygotowując się do złożenia wniosku o skreślenie z rejestru zabytków należy rozważyć możliwość zlecenia opinii niezależnemu ekspertowi. Taka opinia może być pomocna w obaleniu ewentualnych argumentów, które mogą być użyte w opiniach specjalistycznych NID. Opinie NID często bywają uznaniowe i przygotowane pod sugestie urzędników. Należy także przygotować opinię prawną odwołującą się do orzecznictwa sądowego w podobnych przypadkach.
W zakresie mojej działalności jest przygotowanie wniosku o skreślenie z rejestru z uzupełnieniem o dodatkowe, pomocne opinie. Zapraszam do współpracy.